Wat zijn de ingrediënten voor effectief onderwijs in tekstbegrip? 

Ingrediënten

Dit zijn de ingrediënten waarmee je zorgt voor effectief onderwijs in tekstbegrip:

• Lezen met een betekenisvol doel
• Werken in samenhang en in een betekenisvolle context  
• Modeling en scaffolding 
• Zorgen voor leesmotivatie en leesplezier  
• Interactie over teksten 
• Rijke taalomgeving

Deze ingrediënten worden hieronder toegelicht.

Lezen met een doel   

Lezen doe je altijd met een bepaald doel, zoals ontspanning of informatie vergaren. Het is belangrijk om in je leesonderwijs ook te vertrekken vanuit authentieke leesdoelen: leerlingen zoeken bijvoorbeeld informatie ter voorbereiding op een presentatie of werkstuk, of zoeken argumenten voor een betoog of debat, of bekijken verschillende gedichten voordat ze zelf een gedicht gaan schrijven.

Het leesdoel moet het begrijpen van een tekst, of van meerdere teksten, in gang zetten. Nog te vaak moeten leerlingen vragen over een willekeurige tekst beantwoorden, zonder dat het leesdoel betekenisvol is. Wees daarom kritisch op de klassieke aanpak van ‘een tekst met vragen’. Kijk goed of de betreffende vragen passen bij een helder leesdoel en dus betekenisvol zijn en op tekstbegrip sturen. Bied leerlingen binnen kennisrijke, vakoverstijgende thema’s rijke teksten en opdrachten aan uit allerlei kranten en boeken en formuleer een betekenisvol doel waardoor leerlingen actief met de teksten aan de slag gaan.    

Werken in samenhang en in een betekenisvolle context 

Het schoolvak Nederlands kent vaak een verkavelde aanpak. Veel lesmethodes behandelen onderdelen als lezen, schrijven, mondelinge taalvaardigheid, grammatica, spelling en woordenschat afzonderlijk van elkaar en benadrukken maar beperkt de relatie tussen deze taalvaardigheden. Uit onderzoek en praktijk blijkt deze aanpak niet effectief. Lezen en schrijven versterken elkaar juist, net als lezen en spreken. Leerlingen vergroten hun woordenschat meer door te lezen en te schrijven dan door losse woorden te leren. En grammaticale kennis beklijft beter als leerlingen die direct kunnen toepassen: je schrijft een tekst en past de regels actief toe. Bied het leesonderwijs daarom in samenhang aan en verbind de taalvaardigheden met elkaar.  

Nog mooier is het als je (het onderwijs in) de taalvaardigheden koppelt aan een kennisrijk thema. Zo’n thema kan vakinhoudelijk zijn (‘De kenmerken van straattaal’ voor Nederlands, ‘Engels als wereldtaal’ bij Engels), vakoverstijgend (‘Migratie in heden en verleden’, ‘Vrijheid’, ‘Macht’) of een combinatie daarvan. Samenwerken met andere vakken kan voor leerlingen de taalvaardigheden betekenisvoller maken: je leest en schrijft namelijk om kennis op te bouwen die je benut bij verschillende vakken. Zo’n betekenisvolle context is belangrijk: toon leerlingen waarom ze lezen, schrijven en spreken en wat dat ze oplevert voor hun taalontwikkeling, voor het vak Nederlands en mogelijk voor andere vakken.   

Modeling en scaffolding  

Om alle leerlingen optimaal te ondersteunen om goede lezers te worden, maak je als leraar voortdurend didactische keuzes. Voor het lezen kun je bijvoorbeeld voordoen (modelen) hoe leerlingen bestaande kennis aan nieuwe kennis kunnen verbinden. Modeling is een krachtige techniek in het leesonderwijs die leerlingen helpt om leesstrategieën effectief te leren toepassen.

Door als leraar bijvoorbeeld hardop vragen te stellen over de tekst, kun je expliciteren wat je al van het onderwerp weet en waar jij denkt dat de tekst over gaat. Ook tijdens het lezen kun je hardop het leesproces voordoen. Lees voor, leg expliciet verbanden tussen zinnen of tekstonderdelen, stel vragen over onduidelijkheden en lees desgewenst een passage opnieuw voor. Laat zien welke begripsverhogende strategieën je toepast om een tekst beter te begrijpen: Waar denk ik dat bepaalde passages of zinnen over gaan? Wat is het doel van de tekst? Wat bedoelt de auteur hier? Hoe is de tekst opgebouwd en waarom zou de auteur daarvoor gekozen hebben? Correspondeert de tekst met mijn verwachtingen?

Deze begeleiding kun je steeds meer afbouwen door vragen te stellen die een beroep doen op de al verworven kennis van de leerlingen. Hoe kun je achterhalen wat de essentie van de tekst is? Hoe kun je de betekenis van moeilijke woorden of uitdrukkingen uit de tekst afleiden? Met deze didactiek bouw je de begeleiding stukje bij beetje af en werk je volgens het principe van scaffolding. Je bouwt steigers (‘scaffolds’) waarop leerlingen tijdelijk kunnen staan om een hoger doel te bereiken en breekt deze geleidelijk weer af zodra leerlingen steeds zelfstandiger een tekst kunnen doorgronden.   

Leesmotivatie en leesplezier  

Het is belangrijk dat leerlingen gemotiveerd raken om te lezen. Hoe meer succeservaringen met lezen leerlingen hebben, hoe sneller ze het belang van lezen inzien en ze gemotiveerder raken en vaker lezen. Hierin speel je als leraar een cruciale rol. Als je een leesambassadeur bent en enthousiasme voor lezen uitstraalt, slaat dat over op de leerlingen. Door zelf veel te vertellen over boeken en teksten en regelmatig teksten in het lokaal zichtbaar te maken, stimuleer je de leesmotivatie bij leerlingen en inspireer je hen om verschillende soorten teksten te lezen.   

Interactie over teksten  

Door interactie en gesprekken over teksten, klassikaal of in groepjes, gaan leerlingen actief nadenken over het gelezene. Je biedt leerlingen ondersteuning voor, tijdens en na het lezen. Zo kun je voor het lezen in een klassengesprek voorkennis activeren, doe je tijdens het lezen via modeling voor hoe je tot tekstbegrip komt en stimuleer je leerlingen om hun eigen gedachten over de tekst te verwoorden. Na het lezen bied je ze coöperatieve werkvormen aan, zodat ze elkaar nodig hebben als ze de tekst verwerken en opdrachten maken. Door op die manier over teksten te praten, verwerken ze de inhoud van de tekst op een actieve manier en oefenen ze het gebruik van leesstrategieën.   

Interactie draagt niet alleen bij aan kennisuitbreiding, maar ook aan socialisatie en persoonsvorming. Door over een tekst te praten, moeten leerlingen hun gedachten over de tekst verwoorden, goed naar elkaar luisteren en hun mening beargumenteren of bijstellen.    

Een manier om die interactie te stimuleren is door middel van een groepsgesprek. Dit geeft je de mogelijkheid om alle leerlingen erbij te betrekken. Een stelling over een tekst of boek kan een prikkelende discussie op gang brengen, waarbij leerlingen naar elkaar moeten luisteren. Daarnaast kun je als leraar taalsteun bieden door feedback te geven op de formuleringen van de leerlingen of om een bepaalde passage nog eens voor te lezen en te modelen.

Rijke taalomgeving 

Als leraar speel je een onmisbare rol in het organiseren en faciliteren van effectief leesonderwijs. Een rijke taalomgeving creëer je deels zelf door passende didactische keuzes te maken, maar een rijke taalomgeving bied je ook fysiek met een actueel aanbod aan boeken en teksten in de klas en in de mediatheek van de school. Een actuele boekencollectie en een scala aan rijke teksten zorgen ervoor dat leerlingen in aanraking komen met verschillende teksten van uiteenlopende genres, zowel fysiek als digitaal, waarmee ze hun woordenschat en kennis van de wereld kunnen verstevigen en uitbreiden. Zorg daarom dat er altijd rijke teksten voorhanden zijn over allerlei onderwerpen, geschreven vanuit diverse perspectieven, die de leerlingen raken, prikkelen, uitdagen en ervoor zorgen dat ze de wereld en zichzelf beter gaan begrijpen.