Wat is er nodig om een tekst te begrijpen?

Tekstbegrip vergt verschillende vaardigheden

Om teksten te kunnen begrijpen zijn kennis van de wereld, woordenschat, kennis van teksten en taal en het kunnen toepassen van relevante leesstrategieën essentieel. Om dergelijke strategieën te kunnen toepassen hebben leerlingen metacognitieve kennis nodig; dat wat ze weten over zichzelf als lezer en over de manieren waarop ze het lezen van een tekst kunnen aanpakken. Daarnaast moeten leerlingen vloeiend kunnen lezen, voldoende gemotiveerd zijn en, zeker voor het lezen van fictie, literair competent. 

Kennis van de wereld  

Om een tekst te kunnen begrijpen speelt kennis van de wereld – ook wel achtergrondkennis genoemd – een cruciale rol. Achtergrondkennis is nodig om een tekst te kunnen samenvatten, begrijpen, interpreteren en/of evalueren. Sterker nog, uit onderzoek blijkt dat achtergrondkennis of het gebrek eraan, meer invloed heeft op tekstbegrip dan technische leesvaardigheid. Om het tekstbegrip van leerlingen te vergroten moet je dus bouwen aan hun achtergrondkennis. 

Een rijke woordenschat 

Voor goed tekstbegrip moeten leerlingen de betekenis van woorden leren kennen. Leerlingen met veel achtergrondkennis hebben vaak een bredere woordenschat. Ze kunnen sneller nieuwe woorden, uitdrukkingen en metaforen begrijpen en deze verbinden aan de strekking van de tekst. Daarmee vergroten zij ook weer hun kennis van de wereld.  

Kennis van teksten en taal 

Een derde sleutel tot tekstbegrip is kennis over teksten en taal. Dat kan grammaticale kennis zijn, zoals weten wat verwijswoorden en voegwoorden zijn en welke functie deze hebben in een tekst. Dit soort woorden geven namelijk informatie over verbanden binnen en tussen zinnen en tekstdelen, en dat bevordert begrip van de tekst.   

Ook kennis van tekststructuren helpt leerlingen om een tekst beter te begrijpen. Een auteur benut tekststructuur om informatie te ordenen. Dan gaat het niet alleen om een duidelijke alinea-indeling, maar ook om bijvoorbeeld een chronologische ordening, opsommingen en oorzaak en gevolg. Kennis hiervan helpt leerlingen om tot beter en dieper tekstbegrip te komen. Kennis over tekststructuren is ook nodig bij het lezen van digitale teksten, die weer eigen tekstkenmerken kunnen hebben, zoals hyperlinks, opname van geluidsfragmenten, video’s en een non-lineaire opbouw.

Ten slotte is kennis van tekstsoorten en genres behulpzaam. Weten dat nieuwsberichten anders in elkaar steken dan een betogende of fictieve tekst helpt bij het duiden van een tekst. Elk genre kent immers eigen conventies voor inhoud, structuur en taalgebruik. Wanneer leerlingen deze conventies kunnen herkennen, begrijpen ze een tekst sneller. Kennis van tekstsoorten en genres betekent ook het kunnen herkennen van communicatieve doelen; dat de ene tekst is bedoeld om te amuseren, de ander om te informeren, en een derde om te overtuigen of beïnvloeden. 

Metacognitieve kennis 

Een ervaren lezer beschikt over metacognitieve kennis. Dit betekent dat de lezer:

• zich vóór het lezen op de tekst oriënteert,
• verschillende tekstsoorten en –structuren herkent,
• zich tijdens het lezen afvraagt of hij de tekst begrijpt,
• weet wat hij kan doen als dat niet het geval is,
• na het lezen weet wat hij van de tekst heeft opgestoken.

Met andere woorden: zo’n lezer beschikt over de metacognitieve kennis om actief het eigen leesproces te kunnen monitoren, en kritisch met een tekst om te kunnen gaan. Metacognitie draagt veel bij aan tekstbegrip. Leesstrategieën vallen ook onder metacognitieve kennis.

Strategische competentie  

Vaardige lezers zijn strategisch competent: ze zetten verschillende begripsverhogende strategieën automatisch in om tot een dieper tekstbegrip te komen. Er is veel discussie over het onderwijs in leesstrategieën. Het aanleren van deze strategieën zou zinloos en demotiverend zijn. Dat is echter alleen het geval als je deze strategieën tot los doel van het leesonderwijs verheft. Als je ze verweeft in betekenisvol leesonderwijs, kunnen ze leerlingen helpen teksten beter te begrijpen. Expliciete instructie in leesstrategieën ondersteunt het leesproces van leerlingen en zorgt ervoor dat ze de vaardigheid ontwikkelen om te weten waarom, wanneer en hoe ze die strategieën kunnen inzetten.